Tragedia Górnośląska 1945. Historie ludzkich dramatów

W 2025 roku obchodzimy 80. rocznicę Tragedii Górnośląskiej, wydarzenia niezwykle traumatycznego w historii Górnego Śląska. Wkroczenie Armii Czerwonej w 1945 roku na Śląsk wiązało się z grabieżami i zniszczeniem tak potrzebnej infrastruktury przemysłowej, ale przede wszystkim represjami oraz gwałtami i morderstwami, a także wywózkami dziesiątek tysięcy mieszkańców naszego regionu w głąb Związku Radzieckiego. O historii ludzkich dramatów opowiedzieli w środę, 15 stycznia w Pałacu w Miechowicach dr Sebastian Rosenbaum oraz dr Dariusz Węgrzyn. Spotkaniu towarzyszyła wystawa „Koniec i początek. Rok 1945 na Górnym Śląsku”.

Podczas spotkania w Pałacu w Miechowicach historycy nie tylko przypomnieli o tragicznych wydarzeniach, jakie miały miejsce w 1945 roku po wkroczeniu Armii Czerwonej na Górny Śląsk, ale również wzięli udział w dyskusji wokół opublikowanej książki dr. Dariusza Węgrzyna (Śląskie Centrum Wolności i Solidarności w Katowicach) „Internirung” – pierwszej naukowej monografii deportacji Górnoślązaków do Związku Sowieckiego.

Spotkaniu towarzyszyła wystawa „Koniec i początek. Rok 1945 na Górnym Śląsku”. Wystawa, przygotowana przez Oddział IPN w Katowicach, składa się z 20 paneli, które przybliżają realia 1945 roku na Górnym Śląsku. Na planszach zaprezentowano zagadnienia związane m.in. z okupacją niemiecką, zakończeniem działań wojennych oraz wkroczeniem Armii Czerwonej na Górny Śląsk, deportacjami mieszkańców tego regionu do ZSRS, tworzeniem się polskiej administracji, polityką narodowościową, wysiedleniem ludności niemieckiej, funkcjonowaniem systemu obozowego i odbudową życia społeczno-gospodarczego. Wszystkie tematy przedstawione na wystawie zilustrowane zostały fotografiami, dokumentami, afiszami oraz wycinkami prasowymi.

Wystawę dotyczącą genezy Tragedii Górnośląskiej można będzie oglądać w Pałacu do końca stycznia 2025 roku. Zapraszamy również uczniów wraz z nauczycielami do odwiedzenia wystawy i na lekcje historii o Tragedii Górnośląskiej. Terminy wizyt należy ustalać mailowo lub telefonicznie z Pałacem w Miechowicach.

Warto dodać, że Katarzyna Michalska, pełnomocniczka prezydenta ds. edukacji kulturalnej i kulturowej obecnym na spotkaniu nauczycielom przekazała materiały do zajęć z młodzieżą - tekę edukacyjną przygotowaną przez Wydawnictwo IPN, infografiki oraz poruszającą publikację dr. Dariusza Węgrzyna „Księga aresztowanych, internowanych i deportowanych z Górnego Śląska do ZSRR w 1945 roku”, trzy tomy i ponad 46 tysięcy biogramów.

Jedno z najtragiczniejszych wydarzeń w historii Górnego Śląska

Górny Śląsk, a zwłaszcza Bytom z uwagi na liczne zakłady przemysłowe stanowił podczas wojny strategiczne ogniwo gospodarki wojennej III Rzeszy. Przy poszczególnych zakładach pracy dla pracowników przymusowych tworzono sieć obozów, w których osadzono jeńców wojennych oraz ludność cywilną, w głównej mierze ze wschodu. Kiedy front, w pierwszych miesiącach 1945 roku, zaczął się przesuwać w głąb Rzeszy, przyzakładowe obozy opustoszały. Nie na długo jednak. W miarę, jak na Śląsku władzę zaczęła obejmować administracja sowiecka obozy ponownie się zapełniły. Władze sowieckie dla których najważniejsza była siła robocza, nie przejmując się ograniczeniami wiekowymi, nakazywały w wielu miastach górnośląskich - należących przed wybuchem II wojny światowej do Niemiec - stawiać się mężczyznom w określonych miejscach, skąd jak się okazało mieli być deportowani w głąb ZSRR. Niczym nie świadomi Górnoślązacy, przekonani, że zostali wezwani do prac porządkowych, oczekiwali na transport do pracy w Zagłębiu Donbasu, na Syberii czy Kazachstanie. Symbolem tych wywózek do dziś są bydlęce wagony zwane „krowiokami”.

Tragedia Górnośląska 1945. Historie ludzkich dramatów (1)

15

Tragedia Górnośląska 1945. Historie ludzkich dramatów

Ten zorganizowany na masową skalę proceder prowadzony przez władze sowieckie spowodował, że do pracy przymusowej wywożono zarówno osoby współpracujące podczas wojny z okupantem hitlerowskim, ale także uczestników powstań śląskich, żołnierzy wojska polskiego biorących udział w kampanii wrześniowej w 1939 roku oraz działaczy podziemia antyhitlerowskiego. To jednoznacznie wskazywało na fakt, że o deportacji nie przesądzała ewentualna wina, lecz liczba rąk do pracy, które tak bardzo były potrzebne przemysłowi radzieckiemu po zakończeniu wojny.

Wywózka mężczyzn, a zwłaszcza górników miała w sobie jeszcze jeden tragiczny wątek, a były nimi społeczne konsekwencje deportacji. Uderzyły one zdecydowanie w tradycyjny model śląskiej rodziny, gdzie ojciec pracował, zaś matka zajmowała się domem i wychowaniem dzieci. Deportacje górników w głąb Związku Radzieckiego to nie tylko cierpienie śląskich rodzin spowodowane rozłąką, ale także doprowadzenie wielu górniczych rodzin na skraj nędzy. Brak jedynego żywiciela w rodzinie zmuszał wiele kobiet do podjęcia pracy lub starania się o pomoc finansową do władz lokalnych, które ze względu na brak środków finansowych nie wszystkim mogły pomóc. Nędza, brak żywności, ciepłej odzieży prowadziła do wzrostu umieralności głównie wśród dzieci. Dla wielu śląskich kobiet utrata męża, ojca, a w konsekwencji także własnych dzieci była traumą, która zapadła w pamięci do końca życia.

Aż do 1989 roku temat wywózek nieobecny był w mediach i w opracowaniach naukowych. Ale przetrwał w społecznej pamięci. Dopiero upadek systemu komunistycznego umożliwił publiczne wyrażenie krzywdy, jaka spotkała dziesiątki tysięcy Górnoślązaków. Mimo próby ukrycia faktów przez kilkadziesiąt lat, pozostały wspomnienia ludzi, którzy przeżyli koszmar wywózek w 1945 roku. Powrót do tragicznych wspomnień wywoływało ból i cierpienie, a mimo to ze szczegółami opowiadali o tym, nie tylko co przeżyli w trakcie walk o Górny Śląsk, ale głównie o zbrodniach, które towarzyszyły wkraczającym sowietom do śląskich miast i wsi oraz trwających wywózkach w głąb ZSRR. Ich relacje nagrane i spisane, a później odtwarzane umożliwiły powstanie wielu artykułów, książek, a także filmów dokumentalnych, w których poznaliśmy prawdę o sowieckiej zbrodni, skrywanej przez kilkadziesiąt lat.