Na wzgórze św. Małgorzaty
Od Biura Promocji Bytomia, przechodzimy Rynek skosem w prawo (trasa 1.) w kierunku wylotu ulicy Piastów Bytomskich.
Przebito ją do Rynku dopiero po wojnie. Wcześniej w tym miejscu znajdował się hotel „Lomnitz”, w którym w okresie powstań śląskich i plebiscytu mieścił się Polski Komisariat Plebiscytowy, a w latach 20. XX w. - Konsulat Rzeczypospolitej Polskiej. Schodząc ul. Piastów Śląskich, mijamy po prawej budynek nr 3-5, na którym umieszczono tablicę pamiątkową, przypominającą o istniejącym niegdyś na jego podwórzu starym cmentarzu żydowskim. Jego pozostałością są dziś jedynie wiekowe drzewa (o dziejach bytomskich Żydów - więcej przy trasie 1.).
Dochodzimy do pl. Sikorskiego, który powstał w wyniku projektu zagospodarowania przestrzennego miasta z 1876 r. Plac jest ważnym węzłem komunikacji tramwajowej. Jego środek zajmuje zadrzewiony skwer.
IV LO - sesesyjna wizytówka Bytomia
We wschodniej pierzei pl. Sikorskiego dominuje secesyjny gmach IV Liceum Ogólnokształcącego im. B. Chrobrego, zbudowany w l. 1901-1903 (proj. C. Brugger) dla Szkoły Realnej (Oberrealschule). Charakterystyczna elewacja z białej glazurowanej cegły z dekoracją roślinną, herbem Bytomia i wieżą zegarową dominuje nad całym placem. Na gmachu szkoły umieszczono w 1975 r. tablicę upamiętniającą XXX rocznicę zwycięstwa nad faszyzmem. (TABLICA 9. IV LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCE).
Secesyjny gmach IV Licemu Ogólnokształcącego przy pl. Sikorskiego
Opera Śląska
Na lewo od gmachu liceum znajduje się neorenesansowa willa z 1893 r. (pierwsza siedziba Reichsbanku). Na klombie przed nią w l. 1910-45 stał konny pomnik Fryderyka Wielkiego. Na prawo od budynku liceum zbudowano w l. 1899-1901 eklektyczny, dwufasadowy budynek Teatru Miejskiego i Domu Koncertowego (proj. A. Bohm), w którym po II wojnie światowej ulokowano Operę Śląską. (TABLICA 10. OPERA ŚLĄSKA). W 1927 r. znany wrocławski architekt prof. H. Poelzig przeprojektował wnętrze sali koncertowej (dzisiejsza sala ćwiczeń baletu).
Po pożarze sali baletowej w 2000 r. odbudowano ją w nowoczesnym kształcie. Główny obiekt, tzn. sala teatralna, zachował klimat epoki: bogate stiuki i złocenia, oryginalny żyrandol oraz dwa poziomy balkonów widowni, dochodzące do samej sceny. Przed gmachem Opery od strony placu stoi popiersie Fryderyka Chopina z 1957 r., autorstwa Aleksandra Żurakowskiego, zaś od strony ul. Moniuszki - pomnik Stanisława Moniuszki z 1971 r. - dzieło Tadeusza Sadowskiego.
ul. Moniuszki - tu słychać muzykę
Zachodnią pierzeję pl. Sikorskiego tworzy zwarty ciąg kamienic eklektycznych i historyzujących z końca XIX w. Narożnik południowo-zachodni zamyka neogotycki gmach dawnego Gimnazjum Klasycznego. Dzieje katolickiego gimnazjum klasycznego sięgają 1866 r., kiedy rozpoczęło ono działalność w pomieszczeniach wynajętych od prywatnych właścicieli. W l. 1867-70 wg proj. P. Jackischa wzniesiono dla niego gmach w stylu neogotyckim. W 1888 r. placówkę upaństwowiono jako Królewskie Gimnazjum Katolickie. W 1945 r. ulokowano w nim siedzibę Konserwatorium Muzycznego, zwane też Miejską Szkołą Muzyczną, przemianowaną w latach pięćdziesiątych XX w. na Państwową Szkołę Muzyczną Stopnia Podstawowego i Licealnego im. F. Chopina. We wnętrzu znajduje się neogotycka aula (sala koncertowa) i prowadząca do niej reprezentacyjna klatka schodowa.
ul. Jagiellońską w stronę dworca
Trasa naszej wędrówki wiedzie przez pl. Sikorskiego, obok gmachu Szkoły Muzycznej w prawo, w ul. Moniuszki i na skrzyżowaniu - w lewo, w ul. Jagiellońską. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na ciekawą secesyjną kamienicą w narożniku ul. Moniuszki i Jagiellońskiej z pocz. XX w.
Ulicą Jagiellońską idziemy w kierunku widocznego wiaduktu kolejowego. Po lewej stronie, wpasowany w zwarty ciąg zabudowy, znajduje się budynek (proj. K. Segnitz) dawnego Prywatnego Liceum Żeńskiego z 1909 r., w którym od 1958 r. mieści się Państwowa Szkoła Baletowa, jedna z pięciu tego typu szkół w Polsce, powstała w Sosnowcu w 1946 r. i w 1955 r. przeniesiona do Bytomia.
Wzgórze Małgorzatki - kolebka Bytomia
Przekraczamy ul. Miarki i przechodzimy pod wiaduktem kolejowym dawnej Kolei Górnośląskiej na ul. Zabrzańską. Skręcamy w prawo. Obok drewnianego krzyża (upamiętniającego miejsce śmierci bytomskich księży, utopionych przez mieszczan w XIV w. w nieistniejącym już stawie) skręcamy w ulicę Małgorzatki, którą podchodzimy na wzgórze Świętej Małgorzaty, zwane też popularnie Małgorzatką.
Kościół na Wzgórzu Małgorzatki
Według tradycji, na wzgórzu zwanym jeszcze przez niektórych autorów w nowożytnych czasach Sutuhali, otoczonym wodami rzeki Bytomki (Kaczawy) i mokradłami, król Bolesław Chrobry zbudował zamek myśliwski. Badania archeologiczne potwierdzają istnienie w tym miejscu drewniano-ziemnego grodu w XI w., przypisanego Kazimierzowi Odnowicielowi. W tym samym czasie, w poł. XII w. pojawia się na terenie grodu murowany romański kościół Św. Małgorzaty, przedstawiony na tzw. tympanonie Jaksy z wrocławskiego Ołbina.
Po zniszczeniu pierwotnego grodu Mieszko Plątonogi zbudował ok. 1200 r. nowe umocnienia, stanowiące siedzibę kasztelana bytomskiego, zniszczoną prawdopodobnie w czasie najazdu Mongołów w 1241 r. Po utworzeniu księstwa bytomskiego i budowie przez Kazimierza I po 1281 r. zamku książęcego i murów miejskich, gród na wzgórzu Małgorzatki stracił znaczenie. W czasie proboszczowania ks. N. Bonczyka w 1881 r. zbudowano kościół neogotycki (proj. J. Kowollik), a w 1934 r. na północno-wschodnim stoku wzgórza powstał klasztor księży werbistów.
Dworzec
Wracamy ul. Małgorzatki, przekraczamy ul. Zabrzańską kierując się do podziemnego przejścia pod dworcem kolejowym. Powyżej na skarpie kolejowej znajduje się stacja kursującej w sezonie letnim turystycznej kolejki wąskotorowej. Podziemnym tunelem przechodzimy pod dworcem kolejowym na pl. Wolskiego, kierując się do przejścia dla pieszych vis a vis wejścia do dworca.
Pierwszy bytomski dworzec powstał w 1868 r. przy ul. Powstańców Warszawskich, na linii Kolei Prawoodrzańskiej. W obecnym miejscu, na linii Kolei Górnośląskich zbudowano dworzec po 1872 r., kiedy Bytom połączono z Gliwicami. Obecny gmach to już trzeci w tym miejscu, zbudowany w l. 1929-1930 w stylu modnego wówczas funkcjonalizmu. Budynkowi dworca towarzyszy hala peronowa, jedna z trzech zachowanych w Polsce obok Wrocławia i Legnicy.
Przechodzimy na drugą stronę pl. Wolskiego i idziemy w lewo w kierunku ul. Powstańców Warszawskich, którą skręcamy w prawo. Po lewej stronie stoi okazały gmach dawnej dyrekcji Górnośląskich Kolei Wąskotorowych z 1915 r. Po obu stronach ulicy towarzyszą nam fasady eklektycznych i historyzujących kamienic z końca XIX w., m.in. po prawej pod nr 20- Młodzieżowy Dom Kultury w interesującym budynku z XX r.
Z ul. Powstańców Warszawskich skręcamy w prawo w ul. Moniuszki, którą dochodzimy do skrzyżowania z ul. Dworcową. Miejsce to flankują secesyjne kamienice: Dworcowa 19 - z 1905 r. (proj. F. Sotzik), nr 22 - z 1905 r. (proj. W. Heller) i nr 17 - z 1904 r. (proj. Kurtz).
Dworcowa - królowa bytomskich ulic
Skręcamy w lewo w ul. Dworcową, która od początku lat siedemdziesiątych XIX w. - to jest od czasu uruchomienia linii kolejowych przez Bytom - stała się jedną z głównych ulic handlowych miasta, łącząc jego centrum z dworcem. Po prawej stronie pod nr 15 - neorenesansowa kamienica z 1893 r. (proj. E. Würtemberg), pod nr 13 - secesyjno-modernistyczna z 1870 r., przebudowana w 1910 r. (proj. T. Ehl), pod nr 11 - neorenesansowa z 1889 r. i pod nr 7 - neorenesansowa kamienica z 1876 r. (dawny Zakład Św. Roberta), mieszcząca Dom Opieki Społecznej, powstała przez rozbudowę pierwszego szpitala Spółki Brackiej z 1851 r. Po lewej stronie widzimy od nr 18 do 12 - modernistyczne kamienice z l. 1909-10, pod nr 10 - secesyjną kamienicę z 1906 r. (proj. Königsberger), pod nr 8 - neorenesansową kamienicę z 1997 r. (proj. K. Hermann) i pod nr 4 - klasycyzujący budynek banku z końca XIX w.
Początek ul. Dworcowej zajmują kamienice eklektyczne i neorenesansowe z lat 90. XIX w., a narożnik z pl. Kościuszki - modernistyczny budynek z 1910 r. (proj. Boswau i Knauer), zbudowany na miejscu wyburzonej poczty z 1886 r. Przy wylocie ul. Dworcowej na pl. Kościuszki stoi brązowa rzeźba bytomskiego Świetlika z 2004 r. autorstwa Bogumiła Burzyńskiego.
Plac Kościuszki
Plac Kościuszki przez długi czas był najładniejszym placem w mieście. Pośrodku przy wylocie ul. Dworcowej stała fontanna, zlikwidowana w 1907 r. Tu znajdowały się najlepsze sklepy i lokale. Reprezentacyjność placu podkreślały też jego nazwy (Cesarza Franciszka Józefa, Adolfa Hitlera, Józefa Stalina). Po wyburzeniu całego kwartału domów na początku lat 80. powstał rozległy skwer między ul. Dzieci Lwowskich, Jainty i Piekarską, na którym wybudowano galerię handlową.
Przy wylocie ul. Józefczaka mijamy kamienicę z poł. XIX w., modernistycznie przebudowaną w 1920 r., z pełnopostaciowymi figurami na wieńczącym gzymsie.
Ulicą Gliwicką dochodzimy do Rynku, gdzie kończymy wycieczkę.