Bytom okresu 1870-1945

Z Rynku ruszamy obok kościoła Wniebowzięcia NMP ( trasa 1.) w kierunku wylotu ul. Jainty. Mijamy narożny dom przy ul. Webera 2 z 1858 r., a za skrzyżowaniem mijamy po prawej stronie - eklektyczną kamienicę pod nr 18 z 1902 r. (proj. K. Segnitz) i sąsiadującą z nią pod nr 20 secesyjną kamienicę z 1902 r. (proj. M. Hohmanna i F. Neumanna).

Po lewej stronie ul. Jainty na uwagę zasługują kamienice: pod nr 15 - secesyjna z 1906 r. (proj. F. Petzka); pod nr 17 - neorenesansowa z 1866 r. (proj. R. Satke); pod nr 19 - eklektyczna z 1897 r. (proj. J. Piontek). Pozostała część historycznej zabudowy nieparzystej strony ul. Jainty aż do skrzyżowania z ul. Piekarską została wyburzona wraz z całym kwartałem zabudowy na początku lat osiemdziesiątych. Obecnie funkcjonuje tam galeria handlowa.

Wzdłuż ul. Jaginty dochodzimy do ul. Kwietniewskiego. Za nią, po prawej stronie wznosi się strzelista sylwetka neogotyckiego kościoła Św. Trójcy z l. 1883-1886, zbudowanego wg proj. Paula Jackischa, w miejscu dawnego cmentarza. W jego wnętrzu zwraca uwagę neogotycki ołtarz główny z rzeźbami Buhla i obrazem Fahnrotha. Przy murze prezbiterium od strony ul. Kwietniewskiego stoi kamienna grupa Ukrzyżowania, ufundowana dla uczczenia śmierci Hugo Henckel von Donnersmarcka - jednego z fundatorów kościoła.

Krużganki w sądzie

Dochodzimy do skrzyżowania ul. Piekarskiej z Wrocławską. Po lewej stronie wznosi się gmach bytomskiego sądu. Pierwotnie neogotycki kompleks sądowo-więzienny zbudowano w l. 1858-1862 wg proj. Paula Jackischa, ale budynek sądu przebudowano w 1894 r. w stylu północnego renesansu wg proj. J. Heise. Wewnątrz gmachu sądu znajduje się interesujący hol z krużgankami.

Skręcamy na chwilę w prawo, w ul. Piekarską. W sąsiedztwie kościoła Św. Trójcy wznosi się neorenesansowy gmach Poczty Głównej z 1908 r., proj. K. Fischera, z bogatą dekoracją rzeźbiarską. Zastąpił on zlikwidowany budynek poczty na rogu pl. Kościuszki i ul. Dworcowej.

Zabytkowy  tramwaj linii 38

Przed pocztą znajduje się przystanek początkowy linii tramwajowej nr 38, obsługiwanej przez zabytkowy tramwaj typu „N” z 1949 r. Linię wzdłuż ul. Piekarskiej, długości 1340 m, uruchomiono w 1913 r. jako część sieci Tramwajów Miasta Bytomia. Jej końcowy przystanek znajduje się w sąsiedztwie domu pogrzebowego za skrzyżowaniem z ul. Powstańców Śląskich. Można nią dojechać do opisanych w dalszej części tej trasy bytomskich cmentarzy.

Wracamy do ul. Wrocławskiej i skręcamy w prawo. Mijamy z lewej kompleks Sądu Rejonowego i więzienia, a z prawej - grupę kamienic z pocz. XX w. i dochodzimy do skrzyżowania z ul. Powstańców Warszawskich. Z prawej jest widoczny czerwony, funkcjonalistyczny budynek banku z l. 1922-23, zaś po przeciwnej stronie ulicy zaczyna się Park Miejski. Na jego skraju stoi rzeźba siedzącego mężczyzny, autorstwa Tadeusza Sadowskiego.

Park Miejski im. Franciszka Kachla

Założony ok. 1870 r. na 43 ha park miał odizolować centrum miasta od kopalni Karsten-Centrum. We wschodniej części ulokowano w 1868 r. budynek wodociągów miejskich i łaźnię miejską. Zastąpił ją w 1931 r. funkcjonalistyczny budynek krytego kąpieliska, proj. C. Schmidta. Pod przeciwnej stronie ul. Wrocławskiej, w narożniku z ul. Kolejową pozostał starodrzew pierwszego cmentarza ewangelickiego w Bytomiu, założonego w 1851 r., a zlikwidowanego w latach 60. XX wieku.

Bytomski ratusz

Za kąpieliskiem skręcamy w alejkę parkową ku widocznemu po prawej gmachowi Urzędu Miejskiego. Wzniesiono go jako siedzibę sądu cywilnego w 1915 r. Dopiero w latach 60. XX w. przeniesiono do niego siedzibę władz miejskich z ul. Katowickiej.

Dochodzimy do ul. Chrzanowskiego, którą skręcamy w prawo. Za skrzyżowaniem z ul. Tarnogórską po lewej stronie widać czerwony, funkcjonalistyczny budynek szkolny z 1938 r., proj. A. Stütza i Brücka. Budynek szkolny w momencie oddania do użytku uchodził za najnowocześniejszy na Śląsku. Warto zwrócić uwagę na jego lekko wygiętą ceglaną elewację z realistycznymi płaskorzeźbami w narożnikach, przedstawiającymi matkę z synem oraz trzech nagich chłopców, autorstwa W. Tuckermanna. Niegdyś był siedzibą szkół 17 i 18, obecnie Szkoły Mistrzostwa Sportowego.

Gmach I Liceum Ogólnokształcącego

Po dojściu do ul. Strzelców Bytomskich skręcamy w prawo. Przed nami po prawej stronie znajduje się funkcjonalistyczno-ekspresjonistyczny budynek I Liceum Ogólnokształcącego (Realgymnasium) z 1929 r., proj. A. Stütza i M. Wolffa. Obecnie nosi imię Jana Smolenia i kultywuje tradycje międzywojennego Gimnazjum Polskiego w Bytomiu.

Aleją Legionów

Obchodzimy placyk powstały w miejscu skrzyżowania ulic Strzelców Bytomskich, Piłsudskiego, Woźniaka i Chrzanowskiego i kierujemy się ul. Strzelców Bytomskich do al. Legionów. Z lewej strony pod nr 25 stoi neorenesansowa willa z 1890 r. (dawny dom architekta Wygascha), zaś z prawej, przy skrzyżowaniu z al. Legionów - modernistyczny gmach Oddziału Obserwacyjno-Zakaźnego Szpitala Specjalistycznego Nr 1. Zbudowano go w 1911 r. dla kompleksu wydawniczego „Katolika”. Był też siedzibą licznych polskich organizacji społecznych i kulturalno-oświatowych, a w l. 1932-39 - siedzibą Gimnazjum Polskiego w Bytomiu. Działalność Gimnazjum Polskiego i redakcji „Katolika” w budynku na rogu al. Legionów upamiętnia tablica, umieszczona na narożnej elewacji.

Po przeciwnej stronie al. Legionów stoi kościół Podwyższenia Krzyża Św. z l. 1936-1937, proj. O. Lindnera, będący próbą połączenia konstruktywizmu z monumentalizmem. Wewnątrz znajdują się rzeźby Ewangelistów, autorstwa Ghibertiego, ołtarz główny - proj. Sutora, sgrafitta i Droga Krzyżowa - Platzka oraz witraże - proj. Mayera. Na placu przed kościołem odsłonięto w październiku 2009 r. pomnik ks. Jerzego Popiełuszki, autorstwa Grzegorza Łagowskiego.

Dalszą wędrówkę kontynuujemy al. Legionów. Po jej lewej stronie widzimy zabudowania Wojewódzkiego Szpitala Specjalistycznego Nr 4 - dawnego zakładu dla inwalidów, zbudowanego z funduszy kościelnych w 1910 r., wg proj. C. Bruggera. Zakład kontynuował tradycje szpitala św. Ducha przy ul. Krakowskiej (trasa 1.). Od lat 60. XX w. był siedzibą Centralnego Szpitala Górniczego. Za szpitalem pod nr 6 stoi secesyjny budynek Szkoły Podstawowej Nr 5 z 1904 r., proj. C. Bruggera. Przed wojną szkoła nosiła imię zasłużonego burmistrza Bytomia, Georga Brunninga.

Willa Brunninga

Mijamy wspomnianą secesyjną willę burmistrza Georga Brüninga z 1901 r. z ciekawą ceramiczną dekoracją elewacji (motyw drzewa z herbem Bytomia) i dochodzimy do rogu ul. Kraszewskiego, przy którym wznosi się neogotycki gmach Polsko-Japońskiej Szkoły Technik Komputerowych, niegdyś siedziba konwiktu (internatu dla chłopców). Konwikt zbudowano z funduszy kościelnych w 1900 r., wg proj. P. Jackischa. Zastąpił on podobny obiekt zburzony na obecnym pl. Sobieskiego. Od 2003 r. jest siedzibą szkoły wyższej.

Nekropolia Mater Dolorosa

Przecinamy ul. Kraszewskiego i skwer w miejscu dawnego przebiegu Kolei Prawoodrzańskiej i obok muru cmentarnego dochodzimy do ul. Piekarskiej. Skręcamy w lewo i docieramy do bramy głównej zabytkowego cmentarza katolickiego „Mater Dolorosa”. Założono go w 1868 r., zastępując najstarszy bytomski cmentarz, leżący tuż za murami miasta. Centralny punkt cmentarza zajmuje neogotycka kaplica Matki Boskiej Bolesnej (proj. H. Heer)., zbudowana w 1882 r. z fundacji J. Garus. W jej wnętrzu umieszczone jest epitafium poety, ks. Norberta Bonczyka, a naprzeciw wejścia do kaplicy, przy głównej alei stoi grobowiec ks. Józefa Szafranka - działacza narodowego, posła do Pruskiego Zgromadzenia Narodowego w okresie Wiosny Ludów. Za kaplicą znajduje się grób Antoniego Józefczaka, działacza „Rodła”, a przy głównej alei - Józefa Kwietniewskiego, działacza „Rodła” i harcerstwa polskiego w Niemczech. Pod murem zachodnim cmentarza, naprzeciw głównego wejścia znajduje się zespół zrewaloryzowanych kaplic z przełomu XIX i XX wieku o ciekawej architekturze (m.in. Ignatza Hakuby † 1910 - radnego miejskiego, założyciela licznych fundacji na rzecz Bytomia).

Cmentarz żydowski

Po przeciwnej stronie ul. Piekarskiej znajduje się zabytkowy cmentarz żydowski, założony w 1860 r. jako drugi z kolei w Bytomiu. Wśród grobów bytomskich rodzin żydowskich Friedländerów, Löwich i Rosenthalów znajduje się m.in. grób rabina dra Maxa Kopfsteina (zm. w 1924 r.), autora historii gminy żydowskiej w Bytomiu. W narożniku ul. Piekarskiej i Żeromskiego stoi dom przedpogrzebowy z 1866 r. Wzdłuż muru oddzielającego cmentarz od ul. Prusa urządzono „Ścianę Pamięci” (wg proj. M. Miodońskiego i S. Pietrusy) z zachowanych macew starego cmentarza żydowskiego (przy ul. Piastów Bytomskich). Wśród 15 całych płyt i kilkunastu uszkodzonych znajdują się macewy rabinów: Freunda, Cohna i Deutscha oraz dwie macewy z XVIII w.

Budynek Śląskiego Uniwersytetu Medycznego

Kontynuując wycieczkę ul. Piekarską, dochodzimy do skrzyżowania z ul. Piłsudskiego. Uwagę zwraca narożne, kubistyczne skrzydło kompleksu dawnej szkoły średniej dla dziewcząt sióstr Notre Dame, budowanego etapami w latach 1894, 1909, 1927. Po II wojnie światowej budynek był siedzibą m.in. I L.O. (zlikwidowanego w 1978 r.), Zespołu Szkół Medycznych, a od 2003 r. - kilku wydziałów Śląskiego Uniwersytetu Medycznego.

Skręcamy w lewo w ul. Piłsudskiego. Jej zabudowę tworzą kamienice czynszowe z końca XIX w., uzupełnione plombami z lat 20. XX w. Dominują w niej kamienice neorenesansowe - m.in. pod nr 42 interesująca neorenesansowa kamienica z 1894 r. (proj. J. Wygasch). Przekraczamy skrzyżowanie z ul. Chrobrego (na rogu, pod nr 57 - eklektyczna kamienica z 1897 r. (proj. A. Kowollik) i skręcamy w ul. Strażacką. Po lewej widzimy remizę bytomskiej Państwowej Straży Pożarnej, po prawej stronie -budynek Szkoły Podstawowej Nr 3 z 1874 r., rozbudowany w 1934 r. (proj. A. Stütz).

Ulica Strażacka doprowadza nas do Rynku, gdzie kończymy wycieczkę.